De ouderwetse deugd eerbied heeft een religieuze achtergrond. Eerbied is een combinatie van vrees en ontzag. Het is de perceptie van het heilige en onbenaderbare, wat in de ervaring van de vroegere mens alles omgaf wat prijzenswaardig, machtig en beeldschoon was.
Het religieuze element is in de loop van de tijd op de achtergrond geraakt. Betekenis en waarde kregen in het begrip de overhand en maakten een respectvolle houding wakker, een eerbetoon aan grootheid.
Eerbied is de goed ontwikkelde capaciteit om gevoelens van ontzag, respect en schaamte te krijgen wanneer deze gevoelens van toepassing zijn.
Kwaliteiten van de persoon zoals waardigheid, vrijheid en het edele vragen om eerbied. In feite geeft ieder aspect van het menselijk leven de mogelijkheid om eerbiedig te zijn. Eenvoudige gebaren om anderen te groeten en herkennen kunnen meer dan tekenen van respect zijn, zelfs uitingen van eerbied. Ook erotiek kan door eerbied veredeld worden. Eerbied kan zichzelf diepgaander en waarachtiger uiten door stilte dan door spraak.
Eerbied houdt compassie in omdat zij de zwaktes aanvoelt die gedeeld worden met andere menselijke wezens.
Eerbied maakt geen onderscheid naar culturele achtergrond, sociale klasse, leeftijd en zelfs gender. Een eerbiedwaardige ziel luistert aandachtig naar andere mensen, zelfs als zij van eenvoudiger komaf zijn. Hij gaat ook eerbiedig met dwazen en misdadigers om.
Eerbied is op zich niet voldoende voor een totaal goed karakter. Maar eerbied, net als moed, is nodig voor de beoefening van de andere deugden.
Macht zonder eerbied is een ramp voor alle betrokkenen. Alle deugden zijn nodig voor goed leiderschap, maar eerbied neemt daar een speciale plaats in. Het is de basis voor het goede oordeel van een leider. Een eerbiedwaardige leider is toegewijd aan idealen zoals waarheid, vrijheid en rechtvaardigheid.
Eerbied is geen onderdanigheid. Het tegenovergestelde van eerbied is hoogmoed, dat altijd slecht is.
Eerbied, niet rechtvaardigheid is de deugd die leiders van dictators onderscheidt. Dit omdat er geen winnaars of verliezers zijn waar eerbied heerst. Succes en mislukking vallen in het niet bij de omvang van wat het is waar zij beiden ontzag voor hebben.
Ieder succes, iedere overwinning is een gelegenheid voor overmoed, een altijd aanwezig gevaar voor de menselijke geest. De beste verdediging ertegen is met eerbied luisteren naar anderen.
De traditionele taal van eerbiedig gedrag is de ceremonie. Religie is bij uitstek een gelegenheid voor eerbied en ceremonie. Zij toont respect voor andere mensen. Maar religies ontbreekt het soms aan eerbied en kunnen dan tot godsdienstoorlogen leiden.
Als een ceremonie geen eerbied bevat, verliest het zijn betekenis en wordt het een simpel ritueel.
Een gemakkelijke fout is om eerbied te verwarren met respect. Het grootste verschil tussen eerbied en respect is dat je te veel respect kunt hebben en dat ook voor foute dingen. Respect is soms slecht, soms wijs en soms ongepast. Het is bijvoorbeeld verkeerd om valse oordelen of gemene mensen te respecteren. Respect is nodig wanneer het menswaardige dingen betreft, zowel personen als hun producten.
In het rapport ‘Nederland deugt’ over een onderzoek van de Groningse Universiteit (2008) wordt aangegeven dat de grootste overeenstemming tussen vier groepen respondenten (ouders, leerkrachten, kerkelijke leiders en raadsleden) bestaat over het belang van de eigenschap ‘respect’.
Een goede test om eerbied van respect te onderscheiden zou de volgende kunnen zijn: als je zo goed bent dat je een misdadiger of andere maatschappelijk afwijkende wilt helpen beter te maken, dan heb je echt eerbied voor die persoon.
Een oneerbiedig persoon is arrogant en schaamteloos, niet in staat ontzag te voelen ten aanzien van hoogwaardigere dingen en van lager geplaatste mensen. Een laagstaande persoon heeft de neiging om de zwaktes van kinderen en onervaren personen uit te buiten. De eerbiedwaardige persoon daarentegen voelt zich gedwongen om zwakkeren te verdedigen.
Je kunt eerbiedwaardig worden door eerbiedwaardige dingen te doen, net als je moedig wordt door moedige dingen te doen. Een degelijke religieuze opvoeding kan daarbij een belangrijke stimulans zijn.
Aangezien eerbied af kan zwakken, moeten we manieren hebben die weer aan te vullen. Drie mogelijkheden daarvoor zijn: aandacht schenken, de taal van eerbied spreken en de juiste vragen stellen. De eerbiedige ziel doet meer goed door vragen te stellen dan door ze te beantwoorden.
Om eerbiedwaardigheid te onderwijzen, moet je de zaden van eerbied in iedere persoon vinden en die helpen groeien. Die zaden kunnen ontkiemen in iedere ziel, maar worden makkelijk vertrapt en drogen snel uit.
Als we een taal van eerbied kunnen scheppen, kan die ons samenbrengen. Muziek en poëzie kunnen als zo’n taal fungeren.
Een goede vraag die je jezelf kunt stellen is de volgende: kan ik datgene wat ik van zins ben, in een geest van eerbied uitvoeren!?
N.B. Behalve naar ‘Reverence’ verwijs ik ook met erkentelijkheid naar ‘Learning the Virtues’ van de vroegere kardinaal Romano Guardini.