Kort geleden werd mijn aandacht gevestigd op het ethische gedachtegoed dat de beroemde Russische schrijver Leo Tolstoj eerder heeft ontwikkeld. Dat was na zijn beroemde romans ‘Oorlog en Vrede’ en ‘Anna Karenina’. Je hoort tegenwoordig niet veel meer over Tolstoj, maar hij was internationaal een van de belangrijkste apostelen voor vrede en geweldloosheid. Hij had een belangrijke invloed op Mahatma Gandhi en Martin Luther King.
Tolstoj heeft talrijke publicaties op zijn naam staan. Die kunnen allemaal geraadpleegd worden op de website ‘www.nonresistance.org/Tolstoy’.
Sieuwert Haverhoek, Nederlandse auteur/vertaler, beijvert zich om deze publicaties in het Nederlands te vertalen en heeft er al een aantal op zijn naam staan. Belangrijke daaronder zijn: ‘De verboden werken van Lev Tolstoj’, ‘De christelijke leer. Aanzet tot een deugdenethiek’ en ‘Het koninkrijk Gods is in u!’ De heer Haverhoek geeft hier ook lezingen over (sieuwert.haverhoek@gmail.com).
In het onderstaande vindt u een artikel van zijn hand, geredigeerd samen met de heer Korthalt Altes.
‘Woorden van wijzen, in rust aangehoord, zijn beter dan het geschreeuw van een heerser onder dwazen. Wijsheid is beter dan oorlogstuig, maar één zondaar bederft veel goeds.’ Prediker 9:17,18.
LEV TOLSTOJ: DE PROFEET WAAR NIET NAAR GELUISTERD IS
Tekst: Sieuwert Haverhoek en Edy Korthals Altes
In 2017 vond er in de Nieuwe Kerk te Amsterdam een tentoonstelling plaats onder de titel: “We have a dream”, waarbij het leven en werk van Mahatma Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela werd getoond. Bas Heijne schreef er een essay over: “Wereldverbeteraars” en merkt op dat Gandhi met zijn leer en praktijk van geweldloze weerbaarheid sterk werd beïnvloed door Tolstoj. Ook Albert Schweitzer had grote bewondering voor het gedachtegoed van Tolstoj en noemde hem bij de uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede in 1954 de grootste vredesactivist van het fin de siècle.
Roem, crisis en bekering
Wie was deze Lev Nikolajewitsj Tolstoj (1828-1910) en waarom werd hij bewonderd door de grote persoonlijkheden van de 20ste eeuw? Tolstoj wordt algemeen beschouwd als één van de grootste romanschrijvers uit de wereldliteratuur met “Oorlog en Vrede” en “Anna Karenina”. Maar hij raakt, na een avontuurlijk leven, rond zijn 50ste levensjaar in een diepe existentiële crisis. Hij noemt zich een overtuigd nihilist. Door nood gedreven zoekt hij toch naar de zin van het leven bij alle mogelijke religies en hun heilige geschriften. Tenslotte vindt hij antwoorden in de Bergrede van Christus. Terwijl hij die leest komt de gedachte in hem op: Wat is het in mij dat naar waarheid zoekt? Als in een flits beseft hij: God, en Hij leeft in mij! En dus leeft God in ieder mens! Tijdens deze mystieke ervaring wordt de ware betekenis van de Bergrede hem duidelijk, namelijk dat de Leer van Christus bestemd is voor ieder mens. Hij schrijft zijn ervaring en de terugblik op zijn leven neer in “Mijn Biecht”1, waarin hij schoon schip maakt met zijn verleden. Hij werkt zijn nieuw verworven visie verder uit in “Wat Ik Geloof”2 en “Mijn Kleine Evangelie” 3 tot een radicale religie-overstijgende theologie. De laatste dertig jaar van zijn leven wijdt hij zich met niet aflatende inzet aan zijn vredesmissie.
Censuur
Deze boeken werden alle door de Russische censuur verboden vanwege de kritiek op Kerk en Staat, die Tolstoj beschouwde als instituties die samenwerken in het onderdrukken en uitbuiten van de arme, gelovige massa. De manuscripten vinden toch hun weg naar het buitenland waar ze worden vertaald en verspreid. In kringen van theologen en wetenschappers worden deze werken met
verwondering, maar ook met argwaan, ontvangen vanwege zijn breuk met het dogmatisch denken en zijn handreiking voor vrede naar andere landen, culturen en religies. Naast kritische commentarenontvangt Tolstoj ook documenten uit Quaker-kringen over andere historische vredesinitiatieven.
Al deze informatie en zijn uitvoerige antwoorden op de kritieken worden later verwerkt in het magnum opus van zijn christelijke werken “Het Koninkrijk Gods is Binnen in U!” (1893). Ook dat boek wordt verboden in Rusland. Tolstoj besluit nu dat zijn christelijke boeken vrij van auteursrechten moeten zijn om zijn universele vredesboodschap een zo groot mogelijke internationale verspreiding
te geven. Hij wordt daarbij geholpen door Quaker-vrienden uit Engeland en andere sympathisanten, die de vertalingen vanuit het Russisch verzorgen.
Theologie voor wereldvrede
De verdienste van Tolstoj is dat hij de boodschap van universele wereldvrede een theologische basis heeft gegeven met zijn radicale interpretatie van de Bergrede van Christus. Zijn visie staat haaks op de houding van de dogmatische kerken die geweld vanaf de 4e eeuw mede hebben gelegitimeerd en gepraktiseerd, waardoor de christelijke cultuur bij velen als gewelddadig wordt beoordeeld. De
meeste burgeroorlogen en wereldoorlogen en de daaraan voorafgaande wapenwedlopen, zijn gevoerd door christelijke naties tegen elkaar! De Kruistochten, inquisitie, ‘kettervervolgingen’ en het koloniale verleden hebben dat schandelijke beeld versterkt.
Tolstoj biedt een uitweg uit het ‘wij-zij’-denken in al zijn werken van na 1880. Maar hij is overal doodgezwegen, zoals met veel profeten en geloofshervormers in de geschiedenis is gebeurd. Vooral zijn religie-overstijgende visie op de wereldvrede vond in het sterk verdeelde Europa geen weerklank bij politici, kerkleiders en ook niet bij wetenschappers. Men vond hem veel te radicaal in zijn ondermijning van de fundamenten en structuren van Kerk en Staat.
Dat geldt niet voor een man als Mahatma Gandhi (1869-1948), die Tolstoj als zijn belangrijkste inspirator heeft beschouwd door zijn leer en praktijk van geweldloze weerbaarheid, die uiteindelijk geleid heeft tot de bevrijding van India na eeuwen van Engelse koloniale onderdrukking. Gandhi vertelt in zijn autobiografie (4) dat twee boeken hem als jonge vredesactivist in Zuid-Afrika bijzonder
hebben geïnspireerd: Tolstoj: ‘Het Koninkrijk Gods is Binnen in U!’ (5) en John Ruskin “Unto this last” (6)
Missie
Zijn missie was de mensheid weer terug te brengen naar de Weg (de Waarheid en het Leven) die Christus wees naar een toekomst van Liefde, Vrede en Gerechtigheid. Hij ziet daarin een taak voor christenen in al hun pluriformiteit zoals het geval was vóór het concilie van Nicea (325). Toen werden de dogma’s vastgesteld, die andere christenen (Arianen, Manicheeërs, Nestorianen en vele anderen) als ketters buiten het heil plaatsten. Vanaf die tijd is het religieuze ‘wij-zij’-denken ontstaan en is de
gefragmenteerde christelijke Kerk een starre, onverdraagzame en krachteloze religie geworden, die uiteindelijk door interne verdeeldheid te gronde gaat. Daarom is volgens Tolstoj van de Kerk als instituut geen heil meer te verwachten omdat die op uiterlijk vertoon, uitbuiting, bijgeloof, angst, uitsluiting en geweld is gebaseerd. De dogma’s moeten worden verworpen omdat die tot wantrouwen en scheiding tussen de volken en religies leiden en uiteindelijk tot geweld en oorlog, zoals de geschiedenis ons leert. Christenen dienen slechts de leefregels van Christus na te leven.
Leefregels van Christus
De leefregels van Christus vat hij in “Wat Ik Geloof” als volgt samen: a. niet boos worden en geen boosheid uitlokken; b. blijf trouw aan je eerste (ge)liefde; c. nooit een eed zweren en niet oordelenof veroordelen; d. het kwaad niet met geweld bestrijden maar met vreedzame middelen en e. nationalisme is uit den boze, dus geen wij-zij-denken.
Als mensen deze leefregels toepassen dan komt in de visie van Tolstoj het Koninkrijk Gods dichterbij. Interessant en baanbrekend is dat deze leefregels, ontdaan van dogma’s, door alle religies kunnen worden onderschreven en dus een basis vormen voor een universele wereldvrede. Dat is het profetisch perspectief dat Tolstoj schetst.
In ‘De Wet van de Liefde en de Wet van Geweld’ en zijn ‘Laatste Boodschap aan de Mensheid’ (7), doet hij aan het eind van zijn leven een laatste profetische appèl aan alle weldenkende en vredelievende mensen.
Deugden
In zijn totale oeuvre, van zowel vóór als na zijn bekering (hij noemt dat zelf ‘opstanding’) spelen morele aspecten een prominente rol. Pas in zijn christelijke periode is hij in staat de deugden religieus te duiden als stappen op de weg van het heil (Matt.5:48; 1Petr.1; Lev.19), de weg die leidt tot het Koninkrijk Gods op aarde.
In ‘Mijn Biecht’ toont hij aan dat ieder mens leeft omdat God in hem of haar is, ook al beseft men dat niet altijd. In ‘Wat Ik Geloof’ legt hij een theologische basis voor een moreel christendom op basis van de leefregels van Christus. De vraag: ‘Als God in mij is, waarom komt Hij dan niet in en door mij tot uitdrukking?’ beantwoordt Tolstoj met: ‘Ons ego (de beschermlagen, die ons ware ‘goddelijke zelf’ afdekken) verduistert de goddelijke vonk in ons. Alleen als de graankorrel sterft kan hij vrucht
dragen.’ (Joh.12:24)
In ‘Mijn Kleine Evangelie’ vat hij de vier evangeliën samen volgens de structuur en de diepe zin van ‘Het Onze Vader’, n.l. het ‘zoonschap’ van ieder mens. In dat werk laat hij de ‘wonderen’ met opzet weg, want zegt hij: wonderen leiden af van de kern van de boodschap van Christus, n.l. het ‘doen’ van Zijn Leer (Matt.7:24). Dit komt opvallend overeen met het Thomas Evangelie (8), dat pas 35 jaar na
de dood van Tolstoj gevonden in Nag Hammadi (Egypte) en waarschijnlijk van zeer vroege datum is. Hierin staan 114 uitspraken van Jezus (logions). Het geboorte- , levens- en lijdensverhaal ontbreken
hierin en ook de wonderen worden niet genoemd.
Heel concreet en actueel maakt Tolstoj zijn deugdenleer in het boekje ‘De Eerste stap’, 1892 (9), dat ‘avant la lettre’ gaat over aspecten van duurzaamheid, te beginnen met matigheid als eerste stap. Hierin legt hij de verantwoordelijkheid voor ons voortbestaan niet bij overheden, bedrijven of God,maar bij ieder mens persoonlijk.
Betekenis
De visie van Tolstoj kan juist in onze tijd van grote betekenis zijn nu de mensheid is in een cruciale fase van haar bestaan is beland, waar overconsumptie, bewapening en uitputting van grondstoffen de aarde en het leven zelf ernstig bedreigen.
Beslissende keuzes zijn noodzakelijk:
- Gaan we voort op de huidige weg van ongelimiteerde economische groei ten koste van milieu, grondstofbronnen, veiligheid en klimaat? Gaan we door met megalomane projecten zoals de bewapeningswedloop die ten koste gaan van de armen en kwetsbaren in de wereld, met grote risico’s van allesvernietigende oorlogen? Volharden we in het eigen gelijk, onze vermeende
superioriteit en schijnzekerheid, gesteund door religieuze en kerkelijke dogma’s? - Of keren we terug naar de bron (Christus) die inspireert tot vrede, liefde en gerechtigheid, maar die wel zelfverloochening van ons vraagt?
De oude Tolstoj helpt om verantwoorde morele keuzes te maken. Zijn vredesboodschap en geloofsvisie zijn tijdloos en dus ook nu nog actueel en inspirerend. Het denken van Tolstoj komt in belangrijke mate overeen met dat van hedendaagse christelijke denkers, zoals Huub Oosterhuis, Brian McLaren, Gregory Boyd en Karin Armstrong, die echter niet naar Tolstoj verwijzen. Ook bij hen is hij onbekend.
N.B. Sieuwert Haverhoek (1945) heeft zich ten doel gesteld de onbekende
geschriften van Tolstoj vanuit het Engels weer voor geïnteresseerden
beschikbaar te maken. Daartoe kan men hem benaderen via
sieuwert.haverhoek@gmail.com voor een lezing over Tolstoj en zijn
gedachtegoed. Zijn vertaalde werken worden dan gratis ter
beschikking gesteld.
Edy Korthals Altes (1924) is een oud- diplomaat en vredesactivist, die met
name strijdt tegen de toename van de verspreiding van kernwapens. Hij laat
zich eveneens door Tolstoj inspireren door diens religie-overstijgende visie.
1 Lev Tolstoj.‘Mijn Biecht’ (1880), vert. Arthur Langeveld in 1998, uitg. Bijleveld
2 Lev Tolstoj. ‘Wat Ik Geloof’ (1884) vert. en uitg. Sieuwert Haverhoek in 2018
3 Lev Tolstoj. ‘Mijn Kleine Evangelie’ (1884) vert. Arthur Langeveld in 2002, uitg. 4 4. 4.M.K. Gandhi. Autobiografie (tot 1921) ‘Het verhaal van mijn eksperimenten met de waarheid’, Stichting
Actieve Geweldloosheid (1986).
5. Lev Tolstoj. ‘Het Koninkrijk Gods is Binnen in U!’ (1893). Vert. en uitg. Sieuwert Haverhoek 2019.
6. John Ruskin. “Unto this last” (1860), als E-book verkrijgbaar
7. Lev Tolstoj. ‘De Wet van de Liefde en de Wet van Geweld’ vertaling en uitgave door Sieuwert Haverhoek.
Vredesweekgeschenk 2019
8. ‘Het Evangelie van Thomas’, Bram Moerland, uitg. Ankh Hermes (2014)